Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΠΟΡΕΙΑ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

Η Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος έχει 175 χρόνια ζωής. Τον θρόνο του προκαθημένου της, είτε με τον τίτλο του Επισκόπου, είτε αργότερα του Αρχιεπισκόπου, έχουν καταλάβει συνολικά 19 αρχιερείς.

Η Ελλαδική Εκκλησία δεν καταλαμβάνει ολόκληρο το έδαφος του ελληνικού κράτους. Η Κρήτη και η Δωδεκάνησος ανήκουν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η πρώτη είναι ημιαυτόνομος, με την έννοια ότι διοικείται από δική της Επαρχιακή Σύνοδο Αρχιερέων, ενώ οι επισκοπές της Δωδεκανήσου υπάγονται κατευθείαν στην Κωνσταντινούπολη, χωρίς κανενός είδους αυτονομία.

Η ιστορία της Εκκλησίας της Ελλάδος δεν αρχίζει φυσικά το 1833 με την ανακήρυξη της αυτοκεφαλίας. Η ίδρυσή της οφείλεται στον Απόστολο Παύλο, που κατά τη δεύτερη περιοδεία του (49 - 52 μ.Χ.) συγκρότησε την πρώτη χριστιανική Εκκλησία επί ευρωπαϊκού εδάφους, στους Φιλίππους, κοντά στην Καβάλα και τον συνόδευαν ο Τιμόθεος, ο Σίλας και ο Ευαγγελιστής Λουκάς.

Θυελλώδης είναι η εκκλησιαστική ιστορία τον καιρό της ρωμαιοκρατίας, της βυζαντινής κυριαρχίας, της οθωμανικής κατάκτησης.
Με την επανάσταση του 1821 η Α' και η Γ' Εθνική Συνέλευση όρισαν τρόπους προσωρινής λειτουργίας της εκκλησιαστικής διοίκησης του αρτισύστατου νεοελληνικού κράτους.
Τα χρόνια του Όθωνα ο εκ των Αντιβασιλέων Μάουρερ συγκρότησε κληρικολαϊκή νομοπαρασκευαστική επιτροπή υπό την προεδρία του Σπυρίδωνα Τρικούπη, με σκοπό την εκπόνηση οριστικού σχεδίου διοίκησης.
Βάσει της γνωμοδότησης που συντάχθηκε από την Επιτροπή, ο Μάουρερ και ο διαφωτιστής ιερωμένος Θεόκλητος Φαρμακίδης συνέταξαν τον πρώτο Καταστατικό Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος, που όμως δεν επικυρώθηκε. Συγχρόνως διατύπωσαν κείμενο Βασιλικού Διατάγματος για την ανακήρυξη του αυτοκεφάλου. Στις 25 Ιουλίου 1833 ο Όθων επικύρωσε το Βασιλικό Διάταγμα, που είχε τίτλο «Διακήρυξις περί της Ανεξαρτησίας της Εκκλησίας της Ελλάδος».

Η μονομερής αυτή ενέργεια ενόχλησε σφοδρά το Πατριαρχείο, σχεδόν το εξόργισε. Η Κωνσταντινούπολη μόλις το 1850 εξέδωσε Συνοδικό Τόμο (απόφαση) με τον οποίο αναγνώρισε τη διοικητική αυτονόμηση των μητροπόλεων, που βρίσκονταν μέσα στα όρια του ελληνικού κράτους.

Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13 στην Ελλάδα διαμορφώθηκαν δύο εκκλησιαστικές διοικήσεις:
Η μία ήταν αυτή της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδος.
Η άλλη ήταν εκείνη των επαρχιών του Οικουμενικού Θρόνου, των περιοχών που απελευθερώθηκαν από τον τουρκικό ζυγό. Οι συγκεκριμένες μητροπόλεις διοικούνταν από Σύνοδο Αρχιερέων, με προεξάρχοντα τον παναγιότατο Θεσσαλονίκης Γεννάδιο Αλεξιάδη.
Οι μητροπόλεις των λεγομένων Νέων Χωρών παραχωρήθηκαν «επιτροπικώς» και «άχρι καιρού» στην Εκκλησία της Ελλάδος, πνευματικά όμως, παρέμειναν στη δικαιοδοσία της Κωνσταντινούπολης.
Οι μητροπολίτες των Νέων Χωρών θα μνημόνευαν τον Πατριάρχη ως προκαθήμενο της Εκκλησίας, ενώ θα εκλέγονταν από την Ιερά Σύνοδο της Ιεραρχίας της Ελλάδος. Ο Πατριάρχης θα είχε λόγο στην εκλογή τους, διατηρώντας το δικαίωμα να διαγράφει υποψηφίους από τον κατάλογο των εκλογίμων.
Το καθεστώς αυτό προκάλεσε επανειλημμένα προστριβές μεταξύ των δύο Εκκλησιών, καθώς το Οικουμενικό Πατριαρχείο διαμαρτυρήθηκε συχνά για αθέτηση των υποχρεώσεών της. Τέτοιες προστριβές δεν έλειψαν και επί των ημερών του Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου.
Μεταξύ των αρχιερέων της Ελλαδικής Εκκλησίας συγκαταλέγονται κορυφαίες μορφές της Ορθοδοξίας, όπως:

ΝΕΟΦΥΤΟΣ (1833-1861)
Ο αγωνιστής του 1821
Πρώτος Επίσκοπος Αθηνών στην αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος ανακηρύχθηκε ο ηλικίας 71 ετών Νεόφυτος, που καταγόταν από τη σημαντική αθηναϊκή οικογένεια του γένους Μεταξά. Είχε λαμπρές σπουδές και χειροτονήθηκε διάκονος το 1792, ενώ επίσκοπος Αθηνών ενθρονίστηκε το 1833. Από το 1836 ανακηρύχθηκε ισόβιος Πρόεδρος της Ιεράς Συνόδου και δεν δίστασε να έρθει σε σύγκρουση με τον Όθωνα για τα ζητήματα της εκκλησιαστικής και μοναστηριακής περιουσίας. Πέθανε στα 99 χρόνια του και κηδεύτηκε καθισμένος σε θρόνο.

ΜΕΛΕΤΙΟΣ (1918 - 1920)
Από την Αθήνα στο Πατριαρχείο
Ο Μελέτιος ήταν ο όγδοος προκαθήμενος της Ελλαδικής Εκκλησίας. Γεννήθηκε το 1871 στο χωριό Παρσάς του Λασιθίου Κρήτης και αποφοίτησε με τον βαθμό Άριστα από τη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα. Το 1910 εξελέγη Μητροπολίτης Κιτίου Κύπρου και ήταν αυτός που συνέταξε τον Καταστατικό Χάρτη της Εκκλησίας της Κύπρου. Το 1918 διαδέχτηκε στην πρωτοκαθεδρία της Μητρόπολης Αθηνών τον Θεόκλητο Μηνόπουλο, ο οποίος τα χρόνια του εθνικού διχασμού είχε πρωτοστατήσει στο ανάθεμα του Βενιζέλου.
Στον θρόνο των Αθηνών παρέμεινε δύο χρόνια. Στις 25 Νοεμβρίου 1921 εξελέγη Οικουμενικός Πατριάρχης, αξίωμα στο οποίο παρέμεινε 17 μήνες, καθώς μετά τη Συνθήκη της Λοζάννης και την επικράτηση του Μουσταφά Κεμάλ βρέθηκε σε δεινή θέση και κατέφυγε στο Άγιον Όρος, απ’ όπου τον Σεπτέμβριο του 1923 ανακοίνωσε την παραίτησή του. Στις 20 Μαΐου 1926 εξελέγη Πατριάρχης Αλεξανδρείας και ήταν αυτός που άρχισε την οργάνωση σύγχρονης ορθόδοξης ιεραποστολής στην αφρικανική ήπειρο.

ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ Α' (1923 - 1938)
Ο ακαδημαϊκός ιεράρχης
Στις 23 Φεβρουαρίου 1923 και σε ηλικία 55 ετών εξελέγη Αρχιεπίσκοπος Αθηνών. Ήταν ο πρώτος από τους προκαθήμενους της Ελλαδικής Εκκλησίας που προερχόταν από τις χαμένες πατρίδες. Γεννήθηκε στη Μάδυτο της Ανατολικής Θράκης το 1868, είχε άριστες σπουδές και εισήγαγε το Γρηγοριανό (νέο) ημερολόγιο, ενώ πριν εκλεγεί Αρχιεπίσκοπος, είχε ταχθεί υπέρ της πλήρους αλλαγής, συμπεριλαμβανομένης της αλλαγής για τον υπολογισμό στον εορτασμό του Πάσχα.

ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ (1938 - 1941)
Είπε το «όχι» στους ναζί
Ο δέκατος προκαθήμενος της Εκκλησίας της Ελλάδος ήταν ο Χρύσανθος. Γεννήθηκε το 1881 στη Γρατινή του Νομού Ροδόπης, σπούδασε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης και το 1903 χειροτονήθηκε διάκονος. Το 1938 εκλέχτηκε κατά περιπετειώδη τρόπο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών από Αριστίνδην Σύνοδο, ενώ έγραψε ιστορία, όταν τον Απρίλιο του 1941 αρνήθηκε να ορκίσει την κυβέρνηση του κουίσλιγκ Τσολάκογλου, όταν ακόμα η Ελλάδα πολεμούσε τους ναζί στην Κρήτη. Η απάντηση που έδωσε στον Γερμανό απεσταλμένο έμοιαζε -τηρουμένων των αναλογιών- με το «μολών λαβέ» του Λεωνίδα, με αποτέλεσμα η «κυβέρνηση» Τσολάκογλου να ορκιστεί τελικά από έναν διάκονο και να απομακρύνει τον Χρύσανθο από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο.

ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ (1941 - 1949)
Ο πολιτικός Αρχιεπίσκοπος
Ο περισσότερο διπλωματικός και πολιτικός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών υπήρξε ο Δαμασκηνός, καθώς διετέλεσε αντιβασιλιάς και πρωθυπουργός, τα ταραγμένα μεταπελευθερωτικά χρόνια. Γεννήθηκε το 1891 στο χωριό Δοβριτσά της ορεινής Ναυπακτίας. Η οικογένειά του ήταν φτωχή και με πολύ κόπο κατάφερε να τον μορφώσει, ωστόσο κατάφερε και πήρε πτυχία από τη Θεολογική και Νομική του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1938 διεκδίκησε τη θέση του προκαθημένου της Ελλαδικής Εκκλησίας, έχοντας ως αντίπαλο τον Χρύσανθο Φιλιππίδη, ωστόσο το μεταξικό καθεστώς δεν επέτρεψε την εκλογή του, θεωρώντας ότι είναι οπαδός του βενιζελισμού. Ο θρόνος των Αθηνών αποδόθηκε στον Δαμασκηνό στις 5 Ιουλίου 1941 και ο ίδιος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην αντιναζιστική Αντίσταση. Αν και αντιβασιλιάς, διαφώνησε επανειλημμένα με τον Γεώργιο Β’ και απογοητευμένος αποσύρθηκε στα εκκλησιαστικά του καθήκοντα στις 28 Σεπτεμβρίου 1946.

ΙΑΚΩΒΟΣ (13-25 Ιανουαρίου 1962)
Έμεινε στον θρόνο μόλις 12 ημέρες
Ο Ιάκωβος Βαβανάτσος είχε τη συντομότερη αρχιεπισκοπική θητεία. Εξελέγη στις 13 Ιανουαρίου 1962 και παραιτήθηκε στις 25 Ιανουαρίου του ίδιου χρόνου. Με άλλα λόγια, χρημάτισε Αρχιεπίσκοπος μόλις δώδεκα μέρες. Προοδευτικός και ρηξικέλευθος ιεράρχης, βρέθηκε αντιμέτωπος με τις δύο μεγάλες δικτατορίες της 4ης Αυγούστου και της 21ης Απριλίου και διώχθηκε από τα στελέχη τους.
Η υπόθεση της εκλογής και της πτώσης του από τη θέση του προκαθημένου της Εκκλησίας της Ελλάδος υπήρξε μείγμα παρασκηνιακής δράσης πολιτικών, εκκλησιαστικών και παρεκκλησιαστικών παραγόντων. Παρά την αμφισβήτηση που δέχθηκε στο σύντομο διάστημα της παραμονής του στον αρχιεπισκοπικό θώκο και την έντονη κριτική και πολεμική που του ασκήθηκε πριν και μετά την παραίτησή του, παρέμεινε σημείο αναφοράς των εκκλησιαστικών εξελίξεων έως και τη Μεταπολίτευση. Οι πραγματικοί λόγοι της απομάκρυνσής του από τον θρόνο των Αθηνών δεν ήταν ηθικής τάξεως προβλήματα, που επικαλέσθηκαν οι διώκτες του, αλλά -όπως λέγεται- η συμπάθεια που έδειξε προς το αριστερό κίνημα.

Προκαθήμενοι της Ελλαδικής Εκκλησίας
1. Νεόφυτος Μεταξάς (1833-1861)
2. Μισαήλ Αποστολίδης (1861-1862)
3. Θεόφιλος Βλαχοπαπαδόπουλος (1862-1871)
4. Προκόπιος Γεωργιάδης (1874-1889)
5. Γερμανός Καλλιγάς (1889-1896)
6. Προκόπιος Οικονομίδης (1896-1901)
7. Θεόκλητος Μηνόπουλος (1902-1917) - (1920-1922)
8. Μελέτιος Μεταξάκης (1918-1920)
9. Χρυσόστομος Παπαδόπουλος (1923-1938)
10. Χρύσανθος Φιλιππίδης (1938-1941)
11. Δαμασκηνός Παπανδρέου (1941-1949)
12. Σπυρίδων Βλάχος (1949-1956)
13. Δωροθέος Κοτταράς (1956-1957)
14. Θεόκλητος Παναγιωτόπουλος (1957-1962)
15. Ιάκωβος Βαβανάτσος (13-25 Ιανουαρίου 1962)
16. Χρυσόστομος Χατζησταύρου (1962-1967)
17. Ιερώνυμος Κοτσώνης (1967-1973)
18. Σεραφείμ Τίκας (1974-1998)
19. Χριστόδουλος Παρασκευαϊδης (1998-2008)